Artykuł
Czarnylas - wieś (1022 mieszkańców) w płd.-zach. części gminy, założona przez protestantów z Czech, Śląska i Niemiec w XVI w., znana jako Przygodzicka Huba. Od początku wchodziła w skład dobr przygodzickich. W 1972 r. wieś leżąca „przy trakcie wiodącym z Wrocławia przez Międzybórz, Ostrów do Kalisza" wymieniona została w „Karcie granic Polski y Niemiec" Stanisława Staszica. Na przeł. XVIII i XIX w. istniały dwie huty szkła, wytapianego z piasku ze śródleśnych wydm. W kwietniu 1848 r. w pobliżu został rozbity przez Prusaków powstańczy oddział kosynierów Macieja Kotowskiego. Od początku wieś była wielowyznaniowa, mieszkali w niej protestanci trzech odłamów, katolicy, świadkowie Jehowy, baptyści, metodyści i Żydzi. W latach 1941-44 w osadzie Zawidzyn na zach. od wsi istniał hitlerowski obóz pracy dla Polaków i Żydów. W centrum wsi znajduje się głaz narzutowy z tablicą poświęconą ofiarom II wojny światowej. Przy Zespole Szkół Izba Regionalna Izba Pamięci Narodowej i ekspozycja maszyn rolniczych. W centrum eklektyczny, poewangelicki kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny z 1844-50 r., fundacji Radziwiłłów, z cegły i darniowej rudy żelaza, z kwadratową wieżą i neogotyckim wyposażeniem. W pobliżu (ul. Cmentarna) budynek z 1890 r. - kaplica baptystów, po wojnie m.in. kino wiejskie, ob. biblioteka. W części zach. kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa z 1926-27 r. z neobarokową wieżyczką. W części wsch. neogotycki kościół ewangelicki z 1889-1900 r. fundacji pastora Wernera, z wieżą o strzelistym hełmie. Obok dawna pastorówka z ok. 1900 r. Na podwórzu dąb szypułkowy o obwodzie 350 cm.
Edmund Radziszewski
